Romeins Aken groeide dankzij keizer Trajanus
Auteur: Harry Lindelauf
Fotografie: Stad Aken, Wiki Commons, Pinakothek München, Harry Lindelauf
Het idee dat Romeins Aken alleen bestond uit thermaalbaden en wat huizen kan in de prullenbak. Want het was, in Tripadvisortermen, de nummer zes van de 36 grotere plaatsen in Neder-Germanië. De vondst van castellumfundamenten bij Pont Tor op de Markt heeft dat in april 2024 onderstreept.
Stadsarcheoloog Andreas Schaub van Aken is overtuigd van het regionale belang van Romeins Aken. Hij baseert zich op de vele recente aanwijzingen en nieuwe analyses van eerdere vondsten. Het verhaal van Romeins Aken start rond het begin van de jaartelling. Het geneeskrachtige, zwavelrijke water (tot 72 graden) vinden de Romeinen een zegen voor hun rijke badcultuur. Dus bouwen ze een eerste badhuis bij de thermale ‘Quirinus’ bron.
Andreas Schaub wijst op een opmerkelijk feit: waar de eerste gebouwen in de Romeinse tijd normaliter van hout zijn, is de nieuwbouw van de Romeinen in Aken van steen met gestucte muren en dakpannen. De vestiging groei, maar de grote sprong voorwaarts komt in het jaar 98. Marcus Trajanus (53-117), die vanuit Keulen als gouverneur Neder-Germanië bestuurt, wordt dan benoemd tot keizer. Hij vertrekt pas een jaar later naar Rome. In dat jaar deelt hij zijn visie op de structuur van Neder-Germanië met de machthebbers in de provincie.
Foto: keizer Marcus Trajanus, keizer van 98 tot 117. De buste staat in de Glypothek in München. Foto Wiki Commons.
Gedenksteen
Na zijn vertrek wordt die visie uitgevoerd. De Romeinen organiseren in de hele provincie het bestuur, de verdediging aan de buitengrenzen, maar bijvoorbeeld ook de grootschalige landbouw. Aken is een van de steden die Trajanus wil laten groeien. Dat Trajanus de hand had in de uitbouw van Aken is te bewijzen. De tekst op een gedenksteen noemt Trajanus als opdrachtgever voor bouwwerken in de stad. De steen is gevonden in het puin van een openbaar gebouw bij het forum. Dat forum omvat een op voorhand gecoördineerd project met twee zuilengalerijen, een grote basilica. Het project vormt een groot, Akens bestuurscentrum van het centrale gezag in Keulen.
Foto: de tekst op de steen dankt keizer Trajanus
Aquaduct
De stad kent in die periode twee grote thermale baden die worden gevoed door de Kaiserquelle en de Quirinusquelle. Er zijn baden voor collectief gebruik, maar er worden ook kleinere baden gebouwd voor individueel gebruik. De enorme behoefte aan schoon, koel water in de thermen dwingt de Romeinen om een twee kilometer lang aquaduct te bouwen vanuit Burtscheid in het het zuiden. Het is geen klassiek aquaduct met grote gemetselde bogen, de Akense variant verloopt grotendeels ondergronds. Het eindpunt is een groot bekken waarvan resten zijn teruggevonden.
Aken doet wat Trajanus voor ogen had: het groeit in het begin van de tweede eeuw naar een oppervlakte van maar liefst 30 hectare. Rondom het drukke centrum liggen grote wijken met woningen en werkplaatsen. In die tijd wonen tussen de 2.000 en 3.000 mensen in de stad.
Roer, Maas, Geul en Ourthe
Andres Schaub: ’Door de steen van Trajanus weet ik dat er een bouwproject was waar hij zijn naam als keizer aan wilde verbinden. Dan praat je dus niet over een hondenhok, we hebben het overduidelijk over het forum. En daar volgt volgens mij uit dat Aken een administratieve, bestuurlijke functie had’. Ander bewijs voor het belang van Aken: dicht bij het forum zijn tien wijstenen gevonden van ambtenaren van de stadhouder. Eén van de wijstenen draagt de naam Julius Severus. Hij was provinciaal bestuurder tussen 142 en 151. Deze vondsten ondersteunen volgens Andreas Schaub de idee dat de regio tussen Roer, Maas, Geul en Ourthe vanuit Aken werd bestuurd.
Foto: Wijsteen gevonden in Aken: van Julia Tiberina, de vrouw van centurio Quintus Julius Flavius. Foto gemeente Aken.
Plunderingen
Rond het jaar 272 gaat het mis. Franken steken na plunderingen de Romeinse vestigingen links van de Rijn in brand. Dat lot treft ook Aken, er zijn sporen gevonden van een enorme brand. De Romeinen hebben tot rond 330 nodig om zich te herpakken. Ze bouwen in Aken een fort (castellum), ongeveer rondom de huidige markt. Resten van een poort van dit castellum worden in april 2024 gevonden in de Pontstrasse: het gaat om een 5,30 meter brede fundering voor de muur van het castellum die mogelijk een imponerende 8 meter hoog is geweest. Eerder al zijn op de markt de resten ontdekt van de castellummuur en een ronde toren. De Romeinse periode duurt zeker tot de vijfde eeuw. Een exacte einddatum is er niet.
‘Superlativ’
Veel van deze kennis over het Romeinse verleden is te danken aan een groot project om de riool uit 1890 in het centrum te vervangen. Andreas Schaub: ‘Dat heeft onze kennis van Romeins Aken mijlenver vooruit geholpen. Zoveel, daar kan ik geen ‘superlativ’ voor bedenken.’ Het rioolproject biedt de archeologen de kans om in de werktunnel te zoeken naar sporen uit Akens verleden. Op meerdere plaatsen was het zelfs mogelijk om de Romeinse woonlaag te bereiken, die ligt tegenwoordig op een diepte tussen de 3,5 en de 7 meter. Alle inzichten en vondsten zijn in detail vastgelegd en vullen de ordners in twee archiefkasten.
Foto: Andreas Schaub: ‘Dat heeft onze kennis van Romeins Aken mijlenver vooruit geholpen. Zoveel, daar kan ik geen ‘superlativ’ voor bedenken.’
Aquae Granni?
Maar wat zou Andreas Schaub nog graag te weten komen over Romeins Aken? Eén vraag, twee antwoorden: ‘Waar zijn de begraafplaatsen? Bij de Königshügel is een klein grafveld ontdekt uit de vroege Middeleeuwen waar aan het einde van de Romeinse periode al doden werden begraven. Maar in al die eeuwen van de Romeinse tijd moeten hier veel mensen zijn gestorven. Graven en grafstenen zijn een bron van informatie. Wie woonden hier? En waar kwamen ze vandaan?’
Het tweede antwoord: ‘Het zou heel mooi zijn als we de Romeinse naam van Aken in een tekst uit die tijd zouden vinden. In de Middeleeuwen is geschreven dat het Aquae Granni was. Dat klinkt waarschijnlijk maar ik zou het graag zeker weten.’
Er is een ‘kleine’ kans op antwoord twee. Onder de Markt liggen in het fundament van het castellum drie brokken van een mijlpaal, maar de zichtbare kanten van de paal hebben geen tekst. Als er al een tekst op de brokstukken staat, dan is dat aan de ingemetselde kant. Dat die kant ooit zichtbaar wordt, lijkt onwaarschijnlijk. Maar waar hoop is….
Foto: kaartje van Romeinse resten in het centrum van Aken. De groene cirkel markeert de muur van het castellum. Het gebied omvat onder meer de markt voor het raadhuis.
