Dat zit bie os in de familia? Sporen van Romeinse families in Rimburg
Auteur: Christian Kicken
Fotografie:
‘Wie schrijft, die blijft.’ luidt een bekend gezegde. Dat gold al in de Romeinse tijd, want talloze stenen met inscripties tonen veel namen, ook uit het Romeinse noorden. Bijzonder zijn de grafstenen die in Rimburg bij de Via Belgica zijn gevonden: ze wijzen naar drie lokale families.
Tussen 1926 en 1929 gaf de Akense archeoloog Otto Eugen Mayer leiding aan opgravingen op het terrein van Kasteel Rimburg, net op de grens tussen Rimburg (NL) en Übach-Palenberg (DE). Hij ontdekte restanten van een Romeinse wegdorp dat zich vanaf het midden van de eerste eeuw langs beide kanten van de Worm had ontwikkeld. Kenmerkend voor het dorp was een brug en de Via Belgica. De weg en de brug werden na ruim 250 jaar gebruik in de eerste helft van de vierde eeuw grondig gerepareerd. Otto Mayer vond onder andere resten van de houten brugconstructie en 14 oude grafstenen. De stenen zijn – op eentje na – nu in het bezit van de eigenaren van Kasteel Rimburg.
Foto: reconstructie van het Romeins wegdorp bij Rimburg. Illustratie Mikko Kriek.
Familieleden?
In 2019 publiceerden de archeologen Hilde Vanneste en Uta Schröder een groot onderzoek naar Romeins Rimburg. De Duitse onderzoeker Janico Albrecht bekeek in het kader daarvan de bijzondere collectie grafstenen waarvan het merendeel gemaakt is van zandsteen uit de groeve Nivelstein, enkele kilometers stroomopwaarts langs de Worm.
De ‘Rimburgse’ grafstenen zijn vrij typische exemplaren voor het Romeinse noorden. Ze zijn langwerpig, hebben een Latijns opschrift met namen, en sommige exemplaren zijn versierd met blad- en bloemmotieven. Toch viel Herbert Nesselhauf, een andere Duitse onderzoeker, al in 1937 iets merkwaardigs op: sommige namen kwamen meermaals op verschillende stenen voor. Waren het wellicht… familieleden? Hij werkte de stambomen uit van drie families die hij kon onderscheiden.
Foto: grafsteen van Ulpius Iustus. Stadsarchief Aken.
Een populaire keizer
De familieleden, waarschijnlijk dorpelingen, hebben namen met een Romeinse, Gallische of Germaanse klank. Dat was vrij normaal in dit deel van Romeins Germanië dat grensde aan Gallië. Eén bepaalde naam steekt er boven uit: de mannennaam Ulpius en de vrouwennaam Ulpia.
Janico Albrecht heeft daar enkele verklaringen voor: allereerst wijst hij op de heerschappij van keizer Traianus (98-117), wiens ‘achternaam’ Ulpius was. Misschien hebben dorpelingen, mogelijk oud-soldaten, hun kind vernoemd naar de keizer als dank voor een gunst van het keizerlijk hof. Een tweede verklaring: de kinderen zijn vernoemd naar groepen of plekken die verwijzen naar de keizer, bijvoorbeeld het 30ste legioen Ulpia Victrix, of naar de steden Ulpia Noviomagus (Nijmegen) of Colonia Ulpia Traiana (Xanten)?
foto: grafsteen van Ulpia Ursa. Stadsarchief Aken
Wolvenkinderen
Albrecht heeft nog een derde verklaring. Een van de grafstenen noemt Ulfenus, zoon van de vrouw Ulpia Ursa. Nu betekenen het Germaanse ‘Ulfenus’ en het Latijnse ‘Ulpius’ allebei ‘Wolf’. Was ‘Wolf’ of ‘Wolvin’ een populaire naam in de verschillende talen in het dorp? Als dat zo is dan was moeder Ulpia Ursa een echte dierenvriend: haar naam betekent ‘Wolvin Berin’.
De vondst in Rimburg is bijzonder, want het komt bijna nooit voor dat Romeinse grafstenen van familieleden bij elkaar worden gevonden. En zonder gelijksoortige vondsten op andere plekken blijft het gissen naar de juiste verklaring voor de Rimburgse grafstenen.
foto: drie families volgens de grafstenen, overzicht naar Nesselhauf (1937).
Duurzame jongens, die Romeinen
Het inwoneraantal van Romeins Rimburg moet aan het begin van de vierde eeuw drastisch zijn gedaald. Tijdens tientallen jaren van onrust in het Romeinse Rijk vertrokken dorpelingen naar een betere woonplek. Keizer Constantijn (312-337) bracht weer rust, onder andere door wegen en bruggen te herstellen.
Voor het werk aan de Via Belgica en het bruggenhoofd bij de Worm was bouwmateriaal nodig, hoewel dat toen niet ruim voorhanden moet zijn geweest. Dus zochten de Romeinen naar goede bouwstenen bij oudere, in onbruik geraakte gebouwen. Bij het verlaten dorp aan de Worm kwamen oude grafstenen – wellicht al anderhalve eeuw oud – van pas. De stenen zijn hergebruikt voor de brug en de rest is geschiedenis, familiegeschiedenis welteverstaan!
Foto: opgraving van een Romeins gebouw bij kasteel Rimburg. Waarschijnlijk is archeoloog Otto Eugen Mayer te zien. Stadsarchief Aken.
foto: mijlpaal voor keizer Constantijn, gevonden in Eygelshoven. Foto R. Voorburg.
