Daarom graven archeologen in Heerlen, 75 km van de Limes
Auteur: Harry Lindelauf
Fotografie: Harry Lindelauf, Universiteit van Utrecht
Waarom graven onderzoekers uit Utrecht en Wageningen 75 kilometer van huis naar Romeinse resten? Het is een vraag die zich opdringt door de verbinding tussen het project ‘Constructing the Limes’ en ‘Heel Heerlen graaft’.
‘Limes’ staat voor ‘grens’. In de Romeinse tijd was de Rijn de noordelijke grens van het Romeinse rijk. Het project ‘Constructing the limes’ bundelt de denkkracht van tientallen experts om op veel vragen een antwoord te vinden. Leider van het project is dr. Saskia Stevens van de Universiteit van Utrecht, gespecialiseerd in de archeologie en geschiedenis van de Romeinse periode. Zij beantwoordt de vraag ‘waarom Heerlen’: “In ons project onderzoeken we de invloed van de limes op het achterland van die grens. Romeins Heerlen was een belangrijke plek in dat grensgebied en Heel Heerlen Graaft biedt ons een unieke kans om inzicht te krijgen in hoe die invloed in de praktijk werkte. Wij onderzoeken hoe Romeins Heerlen er uit zag, wat de mensen er aten, wat voor goederen ze gebruikten en waar deze vandaan kwamen.”
Meerdere richtingen
Er zijn meerdere onderzoeksrichtingen geformuleerd: zo wordt er gekeken naar de mobiliteit van mensen en de verspreiding van voorwerpen en goederen, maar ook wordt bestudeerd hoe politici tot de dag van vandaag de limes gebruiken en er naar verwijzen in bijvoorbeeld politieke toespraken. Een van de onderzoeksrichtingen richt zich op de invloed van de grens op migratie: wie waren de bewoners van de grensstreek, woonden ze er al of kwamen ze met de Romeinen mee, en waar woonden ze dan eerst?
CSI-setting in Heerlen
Het antwoord op al die vragen rondom migratie, en de introductie van een nieuw dieet moet op tafel komen met de inzet van een nieuwe techniek in de archeologie: analyse van DNA uit oude bodemlagen (sedimentair DNA). Tijdens ‘Heel Heerlen graaft’ zijn in een soort CSI-setting, in acht graafputten op een diepte van 60 tot 100 centimeter in de Romeinse laag, grondmonsters genomen. In het laboratorium van de universiteit van Kopenhagen wordt in die monsters gezocht naar oud DNA. Dat wordt gevonden in organisch materiaal en laat zien van welke planten en dieren het DNA stamt. Saskia Stevens: “Zo komen we meer te weten over de biodiversiteit in de Romeinse tijd, over het dieet van de bevolking en over mogelijke ziekteverwekkers.”
Latrines en waterputten
Op andere locaties zijn Romeinse latrines en waterputten mikpunt voor de onderzoekers die er resten van gewassen en ziekteverwekkers hopen te vinden. De techniek is vrij nieuw in de archeologie en is tijdens ‘Heel Heerlen graaft’ voor het eerst op deze schaal ingezet. Binnen het Constructing the limes project staan specialisten van de universiteiten van Kopenhagen, Utrecht en Wageningen voor de taak om deze DNA-toepassing verder te ontwikkelen voor toepassing in archeologisch onderzoek. De gegevens die dit onderzoek oplevert, worden straks verwerkt tot spreidingskaarten die eetpatronen weergeven. Dan moet blijken of en waar de limes hierin een rol speelde.
Onderzoek in archieven
‘Heel Heerlen graaft’ is opgezet om de inwoners te betrekken bij hun verleden en bij het wetenschappelijk onderzoek. Dat is ook gelukt: in totaal waren zo’n 150 inwoners een weekend lang ‘archeoloog’. Saskia Stevens is er blij mee want “burgers hebben soms detailkennis die wij als onderzoeker niet hebben.” Dat draagt ze ook nadrukkelijk uit in de talloze interviews, want het Heerlense graafwerk krijgt begin september 2023 landelijk veel aandacht.
Veel minder in de publiciteit komt het minutieuze onderzoek van archieven, wat ook bij het project hoort. Analyses van brieven, boeken en historische kaarten worden bestudeerd om beeldvorming en invloed van de historische grens tot in de huidige tijd aan te tonen.
Hartverwarmend enthousiasme
De resultaten van dit grote wetenschappelijke project zullen de komende jaren naar buiten komen. Begin 2024 volgt publicatie van de uitkomsten van het historische DNA-onderzoek en in Heerlen wordt gedacht aan een afsluitende bijeenkomst voor het graaf-evenement. De wetenschappers werken aan publicaties in hun vakbladen en alle kennis van het project wordt gebundeld in een publieksboek dat in 2026 moet verschijnen, samen met een afsluitende tentoonstelling.
Saskia Stevens kijkt in elk geval met veel plezier terug op het ‘hartverwarmende enthousiasme’ voor Heel Heerlen graaft. Haar wens voor een volgende graaf-expeditie samen met inwoners: “Utrecht vanwege de Romeinse resten onder het Domplein, of in Leidsche Rijn. Het zou fijn zijn als de betreffende gemeente dat oppikt.”
